Жазғытұры мені 4 айлық курсқа жіберді. Оны бітіре алмадық. Мені елге отпускаға жібермеді. Бірнеше адамдар үйлеріне барып, келіп жатты. 5/ХІІ 1944 ж. Корпусты 3-украин фронтына қарай поезбен жүргізіп жіберді. 20 күннен аса жол жүрдік. Венгрия жеріндегі Н. станциясына келіп түстік. Жаңа жылды (1/І.1945 ж) осы станцияда мейрамдап өткіздік. Немецтер қоршалған (Будапештте) армиясына қосылу үшін көп танкі, пехота және самолет жіберіп, 2/І.1945 ж күні біздің соғыс армияларын ығыстырды. Біздің корпус 4-5-6 күндері Будапештке қарай келе жатқан немецтерді кездестірді. Өте қатты қантөгіс соғыстар болды.

6.01.1945 ж күні кешкі қараңғымен Бичк қаласының терістік батыс жағынан келіп, пушкаларды ұрысқа дайын еттік. Пушканы жерге көмуге тырысып, жауын жауып тұрғанда күні-түнімен жұмыс жасадық.

7.01.1945 ж күні немецтер түнгі сағат 1-де наступать етіп, қаланың ортасына жетті. Ешкім де орындарынан қозғалған жоқ. Мен 100 снарядпен немецтің 60-70-тей пехотасын жоқ еттім.

Немецтің пехотасы қаланың ортасына жетіп, қатты қарсылық көрсеткеннен кейін, кері шегініп кетті.

Ертеңіне командир полка келіп маған және командир батареяға сағат берді. Менің расчетымнан екі адамды првительственный наградамен наградить етті.

Немецтер ай жарымдай үздіксіз наступать етіп, Будапешт қаласындағы қоршалған групировкаға қосылу үшін көп күштерін төкті.

Немецтің соңғы таңдап алған жолы Брачка деревнясы арқылы тура шоссе жолымен танкіні жіберіп, тез қоршалған групировкамен қосылу болды. Біздің корпус 3 күн, 3 түн үздіксіз наступать еткен танкасы мен пехотасына жол бермеді. Осы күндері көп истребитель авиациясын жіберді. Наступать еткен танкілер мен пехоталарына жол ашу үшін командир батарея менің орудиямды тасаға (осадаға) қойып, немецтің штурмовик-истребителі көріне бергенде абайсызда аңдып отырып, дәл орудияға келгенде оқ ататын болдық. Ертемен орудияны таңдаған таса орынға қойып, немецтердің самолетін күттік. Сағат 4-те 10 немецтің истребителі жолмен жүріп келе жатқан біздің колоннаға бомба тастаймын деп пикировать еткенде, мен бірнеше снарядпен 1 истребительді атып құлаттым. Осы орудиядан 200 метр жердей қашықтықта құлады. Екі наводчикті наградить етті. Орден славы ІІІ-степени.

Осы ай жарым соғыста полк 22 немец самолетын жоқ етті. Немецтің летчиктеріне бомбаны біздің пехота мен танкаларға дәл тастауға жол бермедік.

Біздің батареядан екі адам соғыстан жаралы болып, госпитальға кетті. Қыстың ішінде өте қиыншылықтарды көрдік. Үй дегенді көрмедік. Брезенттен қорған жасап, күні-түні далаға түнедік.

13 февральда Будапешт группировкасын құртқаннан кейін немецтер наступать етуді қойып, оборонаға қашты. Гитлер ызаланып 3-Украинский фронтты Дунайдың суына тоғыту керек деп қайтадан наступать етуге қалған барлық күшін жинап март айында наступать етуге бұйрық берген. Біздер олармен жолығысуға дайындалып жаттық.

6 март күні немецтер Балатон көлінің маңынан наступать етіп, 8-9 күндері біздің пехоталарды ығыстырып, тылға қарай қозғала бастады. 11 танк артиллерия полкын жинап, кішкене участокта наступать етті. Осы күштерді тоқтату өте қиынға соқты. Біздің корпус 8 март күні немецтерді жолығыстырды. 1 адам қалғанша тұрған орныңды немецтерге бермеу керек деп үлкенбастықтар бұйрық берді. Күн сайын 50-ден астам танкасын жоқ етіп тұрдық. Немецтер 13 мартқа дейін наступать етіп, үлкен успех жасай алмады.

Біздің командование тылдан көп күш келтіріп, 16 мартта, 3-Украинский фронт наступать етті.

Біздің корпус оборонадан шығып, 1, 2 күннің ішінде танкі мен адамдарды алып, 16 март күні немецтің оборонасын бұзып, Цеце деген қаланың тұсынан немецтерді ығыстырып, қуа бастадық. Немецтер өте қатты қарсылық ете алмады. Тез екпінмен қозғалып отырдық. Немец самолеты сирек ұшырасып отырды. Біздер кейбір жерлерде өте қиыншылықтар көрдік. Немецтер артиллериясының оғының астына 3-4 рет түстік. Жерден ін қазып алып аман қалған жайларымыз бар.

Австрияның орталық қаласы Венаға шейін біздің 4-батарея 3 немецтің самолетін жықты. Оның біреуін мен атып жықтым. Осы менің расчетымнан 3 адамды наградить етті. Орден славы ІІІ-степени. Менің расчетым осы уақытта орденоносный расчет болды. Қысқы және жазғы наступлениеде 2 самолет, 1 взвод пехотаны жоқ еткенім үшін мені де «Орден славы ІІІ-степени» орденімен наградить етті.

7 апрельден 13 апрельге шейін Венада көше соғысына қатыстым. 13 апрель күні Австрияның орталық қаласы Венаны немецтерден босаттық.

Венаны алғаннан кейін корпус соғыстан шығып, Венада 3 күндей тұрғаннан кейін корпусты Венер-Нойншадтан 18 км жердегі өндіріс қаласы Терницаға келіп тоқтадық. Соғыс біткенге шейін осы жерде заниматься етіп жаттық. Соғыс біткен күні үлкен той қылдық.

10 май күні жоғарғы дәрежелі білімі бар рядовой және сержанттарды штаб фронта талап етті. Біздің полктан 5 адам шықты. Біздер штаб корпуске келіп, 50 адамды 3 машинамен штаб фронтқа жөнелтіп жібердң. Штаб фронт кейбіреулерін жұмысқа, курсқа, офицерский полкқа 500 адам келді. 20 күндей заниматься еттік. Содан кейін 500 адамды 200-запасной офицерский полкқа жіберді. Америка әскерінің босатқан біздің военноплендерді жаяу Румынияға жеткізу үшін 200-запасной офицерский полкты жіберді.

27-июнь күні жолға шықтық. 7000-нан астам адамды Румынияға қарай алып келеміз. Бірінші күні Эзенштадтан шығып Венгрияның шекарасына келдік. Венгрияның шекаралық қаласы Шапорон деген қаланы басып өттік. 5 күн жол жүріп Венгрияның Шехешфекербар деген қаласының қасына келіп, 2 күн жол жүргеннен кейін Транселванияның тауын кездестірдік. Таулардың арасындағы жолмен 23 күн жүріп (10.08.1945) Брашов деген қаланың оңтүстік жағынан 15 км жерде тұрдық.

Мен осы ай жарым жол үстінде батальон старшинасының жәрдемшісі болып жұмыс жасадым. Көпшілігінде көлік үстінде аяқ суытып келдім. 3-4 күн жол жүргеннен кейін 1-2 күн демалыс беріп отырды.

Австрия.
Австрияның орталық қаласы Венада болдым. Соңғы уақытта Вейнер-Нойнштад, Терниц деген қалаларында болдық. Халқы – австреец, немец. Жері – таулы келеді. Адам баласының демалуына өте қолайлы жер, өндірісі бар, халқы өте күйлі тұратын көрінеді. Үй тұрмысы өте қадірлі көрінеді. Адамдары мәдениетті келеді. Әйелдері және қыздары әдемі келеді. Қыздарының белдері жіңішке, адам баласын өзіне тартып тұрады. Дүние жағы жеткілікті. Магазиндері толған мата және заттар. Теміржол және шоссе жолдары көп. Вино және пиво өте көп.

Венгрия.
Халқы – мадьяр, немец және т.б. Жері жатық, егістікке өте жақсы. Вино және пиво өте көп. Дүние жағы жеткілікті. Үй тұрмыстары жаман емес. Әйелдері, қыздары әдемі. Қыздарының белдері жіңішке, адамды өзіне тартып тұрады.

Румыния.
Халқы – румынец, цыган, мадьяр және т.б. Транселвания жері таулы келеді. Румынияның өз жері жатық, егістікке қолайлы. Адамдарының көпшілігі саудамен күн көреді. Әйелдері мен қыздары жақсы. Жәлеп жағы көп. Дүние деген жеткілікті. Бірақ қымбатшылық. Мен өзім 1945 жылдың 10 августы күнінен 8 сентябрьге дейін рота ПТР-да болдым. Брашов қаласынан 7 км жер болатын. 1945 жылдың 8 сентябрі күні Брашов қаласының өзіне алып келді. 12 сентябрьде Брашов қаласындағы ХПП госпиталына түстім. Құлағымның түбінде қалған оскольканы алдырдым. Бұл госпитальда 22 сентябрьге дейін жаттым. Содан кейін 200 – запасной офицерский полкқа келіп, елге қайтуға дайындалып жаттық. Осы полкпен Брашовтан Галац деген қалаға келдік. Осы қаладан 1945 жылдың 28 октябрінде товарный поезға мініп, елге тарттық.
Маршрут: Галац – Бендерый – Биссоравка – Ренн – Раздельный – Косторный – Первомайск – Кироград – Знаменька – Кременчук – Полтава – Харьков – Купянск – Волуйка – Александрия – Лиский – Проворный – Саратов – Уральск – Илецк – Актюбинск.

Осыдан кейін 1945 жылдың 10 ноябрь күні Ойылға жеттім.
Үйге 13 ноябрьде келдім. 1945 жыл.



Қайыржан Мұхтаров соғыстан кейін туған ауылында математика мұғалімі болып, білім саласында қызмет етті. 1946 жылы үйленіп, 4 қыз, 1 ұл сүйді. 1998 жылы 82 жасында қайтыс болды.

Соғысқа қатысқан барлық батыр аталарымызға мың тағзым!

1.01.1942 ж. Күні немецтер наступать етіп, бізді көп жерге шегіндіріп жіберді. Біздер хут. Трудомераевода тұр едік. Әскер паникаға түсіп, өз беттерімен қаша бастады. Осы күні бізге қаралы күн болды.

Апрель айының ішінде Воронеж еңбекшілерінің жіберген 4 зенитная пушкасын алдық. Әуелгі уақытта ешкім де пушканы пайдалануды білмеді. Көп қиыншылықтарға түстік.

Бізді поезбен Харьков қаласының астына әкеліп жеткізді. Адамдарды алып толыққаннан кейін бізді фронтқа жіберді. Северный Донец өзенінің бір бетінде (бір жағында) немецтер, екінші жағында біздер болдық – 1-ое Советское село. Біздің дивизия Старица деген дер. наступать етті. 2-3 күн ішінде жартысын немецтерден босатты. 4-5 күн дегенде адам және техника жағы кеміді. Әрі қарай наступать етуге күш жеткілікті болмады. Кейінгі уақытта біздерді танкіге қарсы қойды. Қыстың ішінде көп қиыншылықтарды көрдік. Немецтердің самолеттері қарақұстай топ-тобымен ұшып келіп тұрды.

26.04.1942 ж күні осы бағыттан бізді алып, станцияға әкеліп, поезға тиеп, Воронежге қарай жөнелтіп жіберді. Воронежге жетпей бізді басқа жаққа бұрып жіберді. Н. станциясына келіп түстік. Екі айдай Сталинградқа келіп жеткенде, бізді фронтқа айдап жіберді. Елец қаласына қарап наступать етіп келе жатқан немецтерді тоқтаттық. Станция Тербунда 3 айдай оборонада тұрдық. Осы оборонада тұрғанда біздің 5-ая ГОЗАБ немістің 1 разведчик самолетінің құйрығын атып түсірді. Командир орудия мен бір наводчикті наградит етті.

Октябрь айының басында біздерге гвардейский значокты берді.

Октябрь айының орта кезінде оборонадан алып, поезға тиеп, Саратов облысының Атхар қаласына алып келді. Келісімен бізге айтты – біздің 100 ГОЛСД-ны үлкейтіп 1 ГОЛМК – 1 гвар. Орден Ленина механизированный корпус қылады деді. Составы корпуса:
1) 3 механиз.бригады – 4 полктан құралады
2) 16 Арт.полк
3) 5 Танковый полк
4) 1 зенитная батарея және тағы басқалары

Корпус көп адам алды осы қалада.

7-ноябрьден кейін поезбен Рупенск қаласына алып келді. Осы қалада әкеліп қойған машина көп екен. Соны алдық. 5 танковый полк танк алды. Толық техниканы алып болғаннан кейін Дон өзенінен өтіп, Астахов хуторының түбінде елсіз далада екі күндей жиналдық. 16-декабрь күні генерал-майор Руссиянов приказ берді. Немецтің оборонасын бұзып, немецтердің тылына шығу керек деп. Немецтердің оборонасын бұзып, 18-19 күндері немецтің тылына шықтық.

Астахов хуторында истребительдер корпусын немец самолеттерінен қорғап тұрғанымызда, ертемен бұл арасынан 17 немецтің самолеті шығып, біздің батареяға бомба тастады. Бомбадан 2 адам өлді, 3 адам жаралы болды. Наводчик Кинашты «Орден отечественной войны ІІ-степени» орденімен наградить етті.

Қыз өте суық болды. Осы наступлениеде күні-түні далада қардың арасында түнеп жүрдік. Өте ауыр қиыншылықтарды көрдік.

Немецтерді ұрыспен қуып отырып, 26 декабрь күні 30 км жер қалғанда Морозов қаласына немецтер көп самолетпен жіберіп, біздің жаңа корпусты бомбить етті. Осы күні бізден 17 адам, 3 пушка, 3 машина стройдан шықты. Біздер бомбаның түскеніне қарамай, немецтердің самолеттерін атып жығып жаттық. Осы күні өте қиыншылықты көрдік. Кешке қарай бір машина мен барлық техниканы, адамдарды алып шықтық.

3 күннен кейін қайтадан ұрысқа түстік. Менің орудиям 1 самолетті жықты. Командир орудияны наградить етті.

Осыдан кейін 1943 жылдың январь айының аяғында Ворошилов қаласының маңындағы фронтқа жіберді.

Бір күні жол үстінде басқа участокқа қарай келе жатқанымызда немецтің разведчик самолеті корпуске жол бермеді.

Біздің батарея жол үстінде тоқтап, 2 разведчикті атып жықты. Осы үшін мені «За отвагу» медалімен наградить етті.

1943 жылдың февраль айының аяғында батареяны 120 ГОЗАД етті. Осы уақыттан бастап командир орудиямын.

1943 жылдың март айының аяғында біздің корпусты фронттан алып, Сватово ауданындағы Преображенская деревнясына әкеліп, демалысқа қойды. Біздің дивизионды жаңа 1-бригадаға Чугуевка фронтқа жіберді. Біздер осы жерде немецтерді тоқтатып, Северный Донецтен өткізбедік.

27 апрель күні приказ бойынша Преображенская деревнясына қайтып келдік. Чугуевкада 2 самолетті атып құлаттық.

Жазғытұры немецтер (5 июнь) Курск қарсысына наступать етті. Содан кейін біздің корпус 14 июнь күні фронтқа қарап жүріп кетті.

17 июнь күні Северный Донецті, Юзим қаласының қасында 2 сағаттай Арт. Подготовка болғаннан кейін, пехота өзенді форсировать етіп, немецтің 1-2 укреплениесін алды. 6-7 сағаттан кейін танклер, машиналар өтетін мостик құрды… Өте қатты соғыстар болды. Осы күні 1 батарея стройдан шықты. Самолет әрбір 5 минуттан кейін келіп, бомба тастап тұрды. Тамақ ішуге мұрша болмады.

Наступлениеге бара жатқан танкімізді немецтер самолетінен қорғап тұруға приказ алдық. Екі күннің ішінде менің расчетым 4 самолетты атып жықты. Осы күндері 1 орудия істен шығып, 4 адам өлді, 5 адам жаралы болды, біздің батареяда 4 самолетты жыққандығым үшін мені «Орден отечественной войны І-степени» орденімен награждать етті. Содан кейін бізді Донбассқа қарап қозғап жіберді. 8 күн біздің корпус Сталиннен благодарность алды.

Тез қозғалып, немецтің тылына шығып, олардың войскаларын бөліп-бөліп жібердік.

Россоши деревнясында қашып келе жатқан немецтердің көп танкісі мен пехотасын кездестірдік. Бізді көрісімен оқ атып полктың көп адамы мен техникасын стройдан шығарды. Менің расчетымнан екі адам өлді, 2 адам жаралы болды. Машина тиген оқтан жанып кеткенде ғана шофер екеуміз оны тастап шықтық. Нағып өлмей қалғанымызды білмеймін. Біз екеуіміз артта қалған екенбіз.

Қалған батареялардан жинап екі батареяны құрастырып, қайтадан фронтқа жіберді. Бірнеше күн фронтта болғаннан кейін, біздің корпусты Запорожье қаласын немецтен босатуға жіберді. Запорожье қаласы үшін өте қатты ұрыстар болды.

1943 жылдың 21 сентябрь күні немецтер 200-дей танкі жіберді. Осы күні біздің батарея пехотамен бірге алда тұр еді. Пехота кейін қарай шегіне бастады. Біздің батарея техниканы тастап пехотамен бірге қаша бастады. Менің шоферым техниканы алып шығайын деп машинамен пушкаға келіп жеткенде немецтер танкімен атып машинаны жандырды. Шоферды өлтірді. Қан төгіс соғыс алдық. Осы күні оқтың астынан 4 пушканы 1 машинамен кезекте-кезек алып шықтым. Осы үшін мені «За боевые заслуги» медалімен наградить етті.

Көп кешікпей Запорожье қаласын босаттық. Содан кейін біздің корпусты Павлоград қаласын босатуға жіберді. Бірнеше күн жол жүріп Фронтқа жеттік. Тоқтамастан соғысқа кіріп кеттік. Немецтер көп танк пен самолеттер жіберіп, бізді ығыстыра бастады. Жаңадан Петрово, Солдатская сияқты деревняларда оборона ұстадық. Немецтерді тоқтатқаннан кейін біздерді Полтава қаласына аударды. Полтова қаласына 20 ноябрьде келіп жеттік. Содан қыс ішінде соғыс ғылымын үйреніп жаттық. Жазға қарай корпус техника ала бастады. Барлық техника Американікі болды.

1-бөлім: Соғыстың басы 3-бөлім: Соғыстың соңы

Мирный уақытта мен атақты Фин соғысында «Маннергейм» қамалын (Маннергеймская линия) бірінші болып алған Ленин орденді 100-атқыштар (стрелковая) дивизиясындағы 183 ОЗАД-ның ІІІ-батареясында 1 жылдай солдат болып қызмет еттім. Батареяның қаруы 76,2 мм зенитная пушка, приборы ПУАЗО-2 прибор управления артиллерическим зенитным огнем). Мен осы бір жыл ішінде 4-нөмер (прибордың) установщик 1 жыл ішінде дұшпанның самолетін ауада тез жоқ етуді үйретті. Қысқаша айтқанда 29.08.1940 ж. бастап 21.06.1941 ж. күніне дейін соғыс ғылымын үйрендік.

21.06.1941 ж күні кешкі тамақтан кейін 15 адамды асханаға картошка тазартуға жіберді. Соның бірі мен едім. Картошканы ертеңгі сағат 5-те тазартып болдық. Осы түні қабағымызды қаққанымыз жоқ. Сағат алтыда ертеңгі тамақты біздер (жұмысшылар) ішіп бола бергенімізде старшина велосипедпен келіп, бізді тревога арқылы көтеріп алып кетті. Казармаға келсек жүгіріп барлық адамдар соғыс басталды деп паркке кетіп қалған екен. Біз де керек заттарымызды тез алып, паркке келсек трактор пушканы тартып шығып жатыр екен. Осы уақытта ауада біздің истребительдер көріне бастады. Сағат 7-де ОП занимать еттік. Осыдан кейін орудия мен прибордың астына окоп қаздық. Қазып болғаннан кейін маскировка жасадық. Бұл орнымыз Минскден 5 км жер болатын. Сағат 1-дің шамасында 3 партия немістің қарақұсы (самолеті) Минск қаласын бомбалай бастады. Минск қаласын қорғап тұрған зенитный полк бірнеше немістің жыртқыш қарақұсын атып түсірді. Минск қаласы жана бастады. 3 аэродромды бомбить ете бастады. Сағат 4-5-терде немістің самолеттері тылға қарап ұша бастады. Осы күні 1-ші боевое крещение алдық. Самолетті атып жыға алмадық. Осы күні түнде орманның ішінде көп атыстар болды. Паника көтерілді. Қалада да, және әскер арасында да.

Келесі күні қала халқы қаланы тастап қаша бастады. Кішкене жас балаларды жетектеп әйел-еркектер құр қол, ешнәрсе алмай тылға қарап асығып-аптығып, үздіксіз кетіп жатты. 3-күні қаланы милициялар да тастап қаша бастады. Минск қаласы үздіксіз жанып жатыр.

Дивизия 3-күні немецтердің танкісі мен пехотасын кездестірді – Личисанский городок. Қатты соғыстар болды. Екі жақтан да көп шығындар болды.

Түс кезінде батарея командиріне, лейтенант Чернышевқа, капитан формасында бір адам келіп, осы жерде менің машинам бар, машинаның астына кіріп, автоматпен атып мені жолатпай тұр. Сондықтан мен сізден сұраймын, маған 4-5 красноармеец берсеңіз екен, машинаны құтқарып алу үшін. Комбат 2 адам беріп оларға ескертті – сақ болыңдар деп. Барып қараса айтқаны рас көрінеді. Бірақ осыны айламен істеп жүргенін сезіп қалады. Машинаға жетпей олар қайтып келді.

4-күні приказ бойынша шегіне бастадық. Әуелгі күні үлкен паника болды. Жол үстінде бұзылған, бомбежка болған машиналар көп болды. Шпиондар қатты жұмыс жасай бастады. Көп кесел келтірді. Көп қиыншылықпен Береза деген өзенге келіп жетсек, немецтер көпірді алып қойған көрінеді. Көпір үшін күн жарым қатты соғыс болды. Кейбір соғыс бөлімдері соғыс арқылы переправится етті. Менің қасымда қазақ баласы Қарасаев Бақытжан снаряд пен минаның жарылғанынан қорқып, осы күндері тамақ ішпеді. Ауыр ойларға қалдық. Біздің разведка басқа жерден көпір тауып, осы тапқан көпір арқылы өттік. Соғыса отырып күн сайын кейін қарай шегіне бастадық.

10.07.1941 ж. күні Днепрден өттік.
11.07.1941 ж. күні ертеңгі сағат 6-да 27 немістің 10-87 деген самолеті 30 минут біздің батареяны бомбить етті. Және пулемет, пушкамен атты біздерді. 1 адамды өлтірді, 6 адамды жаралады. Осы екінші боевое крещение.

Осы күні сағат 1-де аудандық қала Горькийге келіп түстік. Осы қалада почта жұмыс жасайды екен. Біздер отыра қалып елге, таныс жолдастарымызға әрбіреуіміз бірнешеуден хат жаздық. Жиналған хаттарды қыздарға беріп, өзіміз жуына бастадық. Халықтың сұрақтарына жауап беріп жатты. 2 сағаттай тұрғаннан кейін орындарыңызға деген команда болды. Қозғалып кеттік. Қаладан шықпай-ақ халық арасында және әскер арасында тағы да паника көтеріле бастады. Немецтердің самолеті ұшып, жолды бөгеді. Машина, техникалар жол үстінде өртеніп, жанып жатты. Жаралы, өлген адамдарды көріп жаттық. Приказ бойынша Елец қаласын басып өтіп, орманның ішіне кіріп тоқтадық. Елец қаласынан 20-30 км жер болатын. 20 күндей осы орманның ішінде формариваться еттік. Содан кейін қайтадан соғысқа кірістік. Немецтер осы бағытта күні-түні үздіксіз наступать етіп, біздерді қорқытып тұрды. Москваны қалайда болса аламыз деп ойлады. Күні-түні екі жақтан да бірдей орудияның гуілі үздіксіз болып тұрды. Біздер екі рет арт.налет (артиллерия атысының) астында болдық. 10.08.1941 ж. күні 15 немістің самолеті батареяға бомба тастады. Біздер оларды аттық. 1 самолетті жықтық. 2 адам жаралы болды. 3 адам контузия алды. Жолдасым Ходан Еркебаев дегеннің шинелін, рациясын бомба жерге тығып жіберді. Немецтердің самолеті күндіз-түні топ-тобымен ұшып жүрді. Біздің самолетіміз аз болды. Бір күннің ішінде 3 самолет жықтық. Генерал приказ берді: күн сайын 3 самолеттен кем жықпауларыңыз керек деп. Осы жерде – Елец қаласында 20 күндей қатты соғыстан кейін немецтің күшін азайтып, біздің армейская группировка Елец қаласынан немецтерді қуып шыға бастады. Немецтер бірінші рет қызылдардан соққы көріп, кейін шегінді. 20 км-дей Елец қаласынан шегініп кеткеннен кейін біздің дивизияны басқа участкіге жіберді.

Павлово деген станцияда погрузка болды. Аман-есен бірнеше күн жол жүріп, Лебеден қаласына келіп түстік. Осы қала Сум облысына қарайды екен. Осы қалада 1 күн тұрғаннан кейін 60 км жердегі соғысқа-фронтқа жүріп кеттік. Лебеден қаласында тұрғанда Сталиннің біздің дивизияға және екі дивизияға бірінші рет советская гвардия атағын берген ПРИКАЗЫН (1941 ж. 18/ІХ. Күні жарыққа шыққан) оқыды. 100-ші Ленин ордені атағындағы дивизия – 1-гв.О.Л.С.Д. атағына ауды.

1 түн жүріп фронтқа келіп жеттік. Екі күн қатты ұрыстан кейін дивизия кейін шегіне бастады. Неге десең немістің күші өте басым болды. 50 км кейін шегініп, Лебеден қаласынан 8-10 км-дей жерде қорғану (оборона) ұрысына кірістік. Немецтердің самолеті сирек-сирек келіп бомбалап кетіп тұрды. Зенитчиктер дәл бомба тастауға жол бермеді. Зенит снарядтарынан қорыққан неміс летчиктері көзделген жерге бомба тастап, қашып отырады. 1 жетідей оборонада тұрғаннан кейін приказ бойынша шегіне бастадық. Әуелгі күндері ешнәрсе білмедік. Соңғы уақытта айтушылардан естідік; біздің дивизия қоршауда қалды дегенді. Немецтер оң мен солдан кіріп кеткен екен. Осы кезде ауа-райы өзгеріп, керім қатты үздіксіз жауын жауып тұрды. Машина техниканы тарта алмады. Украина жері қара сазды болады екен. Машина батпақтап жүре алмады. Күндіз-түні біздер мойынға арқан салып машинаны және техниканы сүйреп жүрдік. Өте көп қиыншылықтар көрдік. Көйлек-дамбал мен аяқ киімді құрғатып алуға мұрға болмады. Ыстық тамақ ішпегенімізге бірнеше күндер болып барады. Қарын аш. Алдымызда орман. Орманның арғы жағында ел, осы елде немецтер. Орманның ішінде ұрыс жүріп жатыр. Біз осыған келіп жеттік. Салом скирдінің жанына келіп тоқтадық. Жауын жауып тұр. Мен және менің жолдастарым от жағып, шұлғауларын кептіре бастадық. Екі шофер котолекпен ет асып, отқа ұстап тұрды. Осы уақытта котолекті ұстап тұрған шофер айтты: мен жаралы болдым деп. Оқ келіп қолдың жоғарғы жағынан өтіп кетіпті. Қалғандарымыз дереу қолға мылтық алып дайын бола бастадық. Көп кешікпей немецтер бізді мин снарядымен ата бастады. Машина мен техниканы тасаға түсіре бастадық. Снаряд өте жақын түсіп жатты. Машинаны стройдан шығарды.

Екі күн бір ойда жасырынып (жүруге жол болмай тұрғандықтан) тұрдық. Командир дивизии Белоглазов приказ берді: Техниканы және машинаны жоқ етіп, өздеріміз кешкі қараңғыны пайдаланып, қалайда болса қамаудан шығуымыз керек деген. Кешке қарай машина мен техниканы көз жасын төгіп бұза бастадық. Кешкі қараңғылықпен жолға шықтық.

Командиріміз алдымызда, жолсыз елсіз жермен жүріп келеміз. Немецтер бар деревнялар мен даланы айналып өтеміз. Екінші күні кешке қарай бөлініп қалған біз сияқты частьге қосылдық. 7-8 км жерде ұрыс жүріп жатыр. Бір деревняға түнеп, ертемен қозғалып кеттік. Алға разведканы жіберіп, қалғанымыз кейінде келе жаттық. Разведка айтты: алдағы деревняда немістің разведкасы бар деп. Начальник штаба Брагин екі группаға бізді бөліп, осы деревняға атака жасап, немецтер аз болса соғыспен ілгері қарай қозғалып кетеміз деді. Кішкене қырдан көтеріле беріп едік немецтер батальонға жақын бізге қарап соғыс порядкасын алып, жүріп келе жатыр екен. Осы жерде біздер атысып, кейінгі деревняға келдік. Менің жолдасым Х. Еркебаев жаралы болды. Оқ бір жағынан тиіп, екінші жағынан өтіп кеткен. Айналамыз толған немецтер болды. Біздің қолымызда 1 деревня. Жарымыз түнде дем алып, жарымыз оборонада тұрдық. Ертемен немецтер деревняға бірнеше автоматчиктерін жіберіп, біздің арамызда паника туғызуды ойлады. Біздер паникасыз 1 артполк және 1 пехота батальонмен жолсыз сай жүлгелер арқылы жол шегуге шықтық. Жолда немецтердің 1 пехота ротасын және көп жол бойымен кетіп бара жатқан обозын жолықтырып, 1 сағаттай ұрыс болды. Осы күні кешті күттік. Кешкі қараңғылықпен жүріп келе жатырмыз. Осы түні 3 жерден неміс охранын кездестірдік. Қолға түскенін өлтіріп, будкіде қалған нан сияқты тамақты талап алып кете бердік. Аяқ астынан қараңғыда қолмен сипап тауып, шинельмен сүртіп жеп келеміз. Өте қатты шаршадық. Аяқ ілгері басқысы келмейді…

Күн шыға бір қырдың басынан немецтер минометтен атып бізді жүргізбеді. Көп адамды өлтірді және жаралы қылды. Адамдар кез келген жаққа қаша бастады. Біздің комбат «За мной» деп айқайлап бізді ойға жинап алды. Артиллеристер қалған снарядтарды атып-атып, пушканы тастап кетті.

Бізге қарап бір пулеметчик және автоматчиктер оқ атып жатыр өте жақын жерде.

Мен Қарасаев Б. екеуміз сайдың бауыр бетіндегі сирек ағаштың арасына кіріп оборона ұстап жатырмыз. Көп кешікпей 6-7 неміс біздің командирлердің артынан білдірмей келіп пленге алды. Бізді көрмей кетті.

Түстен кейін жауын жауып бізді қатты сулады. Кешкі қараңғыға шейін осы жерде жатып алдық. Дәретті жатқан жерімізге жіберіп жаттық.

26.10.41 ж. Күні кешкі қараңғылықпен орнымыздан тұрып, қалай қарай жүреміз деп ақылдастық. Жауын үздіксіз жауып тұр. Бағытжанның жанында компас бар екен соны алып, Шығысқа қарай жол тартып отырдық. Түн ішінде көрінген қарадан қорқып, батпақтап аз жүрген шығармыз деймін. Таң атқасын ойға келіп, саломды жағып жылына бастадық. Отты сөндіріп жүрейік деп тұрғанымызда біздің солдат тап болды. Олар да біз сияқты адамдар көрінеді. 4-еу болып деревня іздеп жүріп кеттік. Көп кешікпей деревняға жақындап келдік. Жауын әлі жауып тұр. Кім барады разведкаға деп ақылдастық. Алыстан көріп тұрмыз, немецтердің арбалары үйлердің қасында тұр. 4-еуміз бірге тәуекел деп шеткі үйге кірдік. Содан кейін Қарасаевті келесі үйге жібердік. Онда немецтер жоқ екен, үй иесі бізді қарсы алып, тамақтандырды. Киімдерімізді кептірді. Киімдерімізді кептіріп бола бергенімізде 2 атты неміс келе жатыр деп үй иесі айтты. Әйелі үйді босатыңыздар деп жылап жіберді. Сендерді ұстап алса біздерді өлтіреді деп. Біздің тілегіміздің дұрыс болғаны ғой, немецтер үйге кірмей сырттан сүт алдырып ішіп кетіп отырды. Осы үй иесі бізді бір өлімнен алып қалыд. Үй иесінің сұрауы бойынша басқа үйлерге тарап кеттік. Осы деревня Курск облысының Тамаров ауданына қарайтын Вознесенский хуторы болады. Осы түні әскерлік сырт киімін колхоз киіміне ауыстырдық.

28.10.1941 ж. Осы күні ертемен жергілікті адамнан маршрут алып, жол жүріп кеттік. Маршрут:
1) Хутор Вознесенский
2) Деревня Альховка
3) Деревня Яковлево. Шоссе проходит через деревню на Курск и Белоград.
4) Покровка – немецтер бізге кездеспеді.
Көпшілігіне елсізбен жүріп, тамақ ішуге деревня Альховкаға келдік. Бір үйге келіп жақсылап (1-2-3-ші тамақ) тамақ іштік. Тамақ ішіп бола бергенде немецтің 1 офицер, 1 солдаты жетіп келді. Келе: мед, масло, сало, давай деп үй иесіне айқайды салды. Бізді көріп қалыпсендер орыс солдаттарысыңдар ма деп сұрады. Үй иесі – менің інілерім деп жауап берді. Олар осыған нанып қалып, өздерінің іздеген жұмысымен бола берді. Үй иесі жаман ескі салоны көрсеткеннен кейін офицер колхоздың балы бар үйін сұрап, көрсеткен үйге қарай кетіп отырды. Тез кетсе екен деп отырған біздер олар кетісімен тездетіп үйден шығып, жол жүріп кеттік. Жолда немецтердің аттыларын және арбада қызмет етіп жүрген солдаттарын жолықтырдық. Ебін тауып олардан да өтіп кете бердік.

Сай-жүлгелермен жүріп Покровка деревнясына келсек колхозшылар айтады, әзір немецтер бұнда келе қойған жоқ деп. Осыдан кейін немецтерді кездестіргеніміз жоқ.

29.10.1941 ж. Мына деревнялардан өттік:
1) Маяки
2) Грязное
3) Мичуловский хутор
4) Теревенский хутор
30.10.1941 ж, 31.10.1941 ж және 1-2-3-4-5/10.1941 ж күндері:
1) дер. Прохоровка
2) ст. Прохоровка
3) пос. Пехтеевка
4) село Призначное
5) село Скородное
6) село Оставное
7) село Миловое
8) дер. Мылянка
9) дер. Хворостянка
10) дер. Концово
11) дер. Сопрыкина
12) дер. Дубинка
13) дер. Атаманская
14) ст. и город Оскол (15/ХІ 1941 ж.)
Станцияда жаралы болған Еркебаев Ходанмен жолығыстым. Ол госпитальға кетіп барады.
6-1.10.1941 ж күндері кейбір себептермен Новый Осколда комендатурада болдым.
8-9.10.1941 ж күндері жолда болдық:
1) Н. Оскол
2) дер. Жиповка
3) дер. Великомихайловка
4) дер. Малиновка
5) дер. Яблонова – осы деревняда өзім қызмет еткен частіме келіп жеттім. Командир дивизии мені қарсы алды. Мен бірнеше күн жыртық-жыртық колхоз киімімен жер қазу жұмысына қатысып жүрдім. Күзгі қатты суықтар менің сүйегімнен өтті.
Бірнеше күн осы деревняда тұрғаннан кейін бізді – дивизияны фронтқа жүргізіп жіберді. Бұл декабрь айы болатын.

Елец қаласынан біздің Армия немецтері қуа бастады. Бізді осы бағытқа әкеліп салды. Соғыспен бірнеше км-лерді басып өттік. Станция Красная Заряда немецтерді көп өлтірдік. Немецтер пленге түскен көп адамды мешітке қамап, автоматпен атып өлтіріп кеткенін көрдік. Осы бағытта біздер немістің 20 мм пушкасын қолға түсіріп алдық.

Немецтер Орел қаласына 100 км жер қалғанда біздерді тоқтатты. Біздің дивизияны басқа участокке аударып жіберді. Бірнеше км немецтерді қуғаннан кейін бізге 2-ая Зиневьевка деген деревняда қатты қарсылық көрсетіп, кейін аздап шегіндірді. Менің командир отделением өліп кетті осы деревняда.

2-бөлім